پنجشنبه ۱۳۹۹/۱۲/۱۴

آب انبار سردار بزرگ، یکی از باشکوه ترین بناهای جامانده از دوران قاجار؛

بزرگترین آب انبار تک گنبدی جهان در شهر آب انبارها

اولین بار بود به آن جا می رفتم، درب ورودی متفاوتی داشت. پله هایی باشیب زیاد، عمیق و شاید کمی مخوف. خنکای خاصی از پایین به صورتم می خورد. جای شگفت انگیزی به نظر می آمد. آدم را وسوسه می کرد که از تک تک این پله‌ها پایین برود، درباره آب انبار سردار بزرگ حرف می زنم. یک بنای تاریخی بی نظیر در قلب شهر آب انبار ها، قزوین. جایی که شاید نامش به گوشتان خورده باشد، شاید برای بازدید به آن جا رفته باشید و شاید بعد از خواندن این گزارش شما هم هوای بازدید از این بنای شگفت انگیز در سرتان بپیچد و دلتان بخواهد که این میراث ارزشمند گذشتگانمان را از نزدیک ببنید. پله ها را به پایین رفتم هر چقدر که به آب انبار نزدیک می‌شدم نوری که از سوی فضای بیرونی می تابید کم تر می شد. هوا خنک تر و دلچسب تر. دیوارهای این بنا از آجرهای قدیمی و زیبایی ساخته شده که شاهد گذر روزهای زیادی از زمان هستند. بوی نم پیچیده در فضا حال و هوای خاصی را به محیط بخشیده بود. به پایین که رسیدم با سقفی بسیار بلند و حوضی زیبا و قدیمی رو به رو شدم. اینجا آب انبار سردار بزرگ است، جایی که می توان از آن به عنوان یکی از بزرگترین آب انبارهای کشور یاد کرد. جایی که هرساله پذیرای گردشگران زیادی است.

قزوین شهر آب انبارها

آب انبار سردار بزرگ، در سال ۱۱۹۱ هجری شمسی (۱۲۲۷ هجری قمری - ۱۸۱۲ میلادی) در محله راه ری شهر قزوین ساخته شده است. گنبدی مرتفع و آجری که نورگیرهایی بر بدنه آن برای تأمین نور مورد نیاز آب انبارتعبیه شده و در بالای آن مخروطی به عنوان بادگیر با کاشی های فیروزه ای جانمایی شده، این نحوه ساخت و معماری منحصر به فرد بسیار چشم نواز است.

آب انبار سردار بزرگ،  بزرگ ترین آب انبار تک گنبدی در ایران و جهان است. در گذشته برای تأمین آب محلات مختلف متناسب با شرایط آن محله آب انبارها در آن جا ساخته می شد.  این آب انبار نیز در محله (راه ری) که یکی از کم آب ترین محله های قزوین بوده، واقع شده است و این نشان از یک سیستم دقیق و حساب شده برای آب رسانی دارد.

 بانیان ساخت این آب انبار محمد حسن خان و محمد حسین خان سردار از امیران فتحعلی شاه قاجار بوده اند، این دو برادر سردار در جنگ ایران و روسیه شجاعانه حضور داشتند و بعد از جنگ هم بناهای عام المنفعه زیادی را مثل مدرسه، مسجد، حمام و آب انبار در قزوین ساختند. یکی از آن ها در خیابان راه آهن قرار دارد و منتسب به برادر بزرگ تر و دیگری در خیابان تبریز است و منتسب به برادر کوچک تر است.

وارد آب انبارکه می شویم، ورودی آن با طاقی دارای قوس جناقی و کاشی کاری های هندسی تزیین شده است. همچنین طاق میانی آن  با آجر، رسم بندی، کاشی کاری هایی زیبا چشم نوازی می کند. روی قسمتی از دیوار کتیبۀ سنگی ای قرار دارد که تاریخ ساخت آب انبار و تعمیر آن بر رویش حک شده است.

این آب انبار هم، مانند آب انبارهای دیگر از سر درب، راه شیر، پاشیر و مخزن تشکیل شده که هر کدام تزیینات منحصر به فرد خود را دارد. از 50 تا پله پایین رفته و وارد کانالی بزرگ می شویم که همان مخزن اصلی است، مخزن اصلی این آب انبار مربع شکل و ابعاد آن تقریباً 17 متر و مصالح به کار رفته در جرزهای آن شفته آهک با روکش ساروج و قطر آن‌ها در حدود 3 متر است. ساروج یکی از مصالح مستحکم بوده که در گذشته برای ساخت بناهای خاص از آن استفاده و موجب استحکام و طول عمر آن بنا می شده است. گفتنی است که سقف این کانال را قوس های جذابی پوشانده که بسیار زیبا و بی بدیل است.

 آب آن  از سه قنات کیفوری، خیابان و خمارتاش تأمین می شد. ظرفیت مخزن این آب انبار بیش از  3 هزار متر مکعب تخمین زده شده که ظرفیت چشم گیری است.این بنای گنبددار که نمونه‌ای شاخص و منحصر به فرد در ایران به‌شمار می‌رود، گنبدی رفیع و آجری دارد که مورد توجه گردشگران زیادی قرار گرفته است.

در دو طرف ورودی «آب‌انبار سردار بزرگ»، سکوی سنگی برای نشستن و استراحت وجود دارد . در واقع معماران آن برای هر موضوعی فضای مناسبی را تعبیه کرده اند و این نشان از قدرت و توانمندی معماران ایرانی دارد.

کمبود آب در قزوین سابقه‌ای طولانی داشته و حتی ناصرخسرو در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است. در قرن پنجم هجری، افراد خیر برای رفع کم آبی شهر اقدام به حفر قنات کردند، اما چون در تابستان باز هم کم آبی مشاهده می‌شد، مردم ثروتمند و خیر در محلات مختلف به ساخت آب انبار می پرداختند.

قزوین از جمله شهرهایی است که به علت دارا بودن ده‌ها بنای آب‌ انبار، به شهر آب ‌انبارها شهرت یافته و در حال حاضر نیز به علت شیوه ساخت بی نظیر آب ‌انبارها در قزوین، این بناها به عنوان مهمترین جاذبه‌های گردشگری این استان به‌شمار می‌رود.

ساخت و وقف بیش از ۱۳۰ بنای شکوهمند و پرهزینه برای انباشت و ذخیره آب، افزون بر هزاران آب انبار خانگی و ده‌ها آبگیر وکاروانسراهای شهری برای استفاده مسافران، قزوین را امروزه به شهر آب‌انبارها معروف کرده است.

معماری شگفت‌انگیز آب انبارهای قزوین که هر یک پلانی جداگانه و متفاوت دارد، از تزیینات هنری چشم‌گیری برخوردارند که این موضوع آب‌انبارها را به مهمترین جاذبه‌های گردشگری شهر قزوین تبدیل کرده است.

آب‌انبارهای این شهر که مهمترین بناهای تاریخی قزوین به‌شمار می روند، از جذاب ترین بناهای تاریخی استان به شمار آمده و به تنهایی می تواند، گردشگری قزوین را رونق بخشد.

در نگاه اول چنین به نظر می رسد که طرح آب انبارها با توجه به بعضی از محدودیت ها از جمله ساخت عناصر آن در زیر زمین تنوع ندارد؛ در حالی که با بررسی نقشه کلی و عناصر مختلف آن چون پلکان و پاشیر در نمونه های مختلف آب انبارها به خوبی می توان تنوع در نقشه و عناصر آن را مشاهده کرد.

آب انبار سردار بزرگ تنها آب انبار قزوین نیست. آب انبارهای دیگری مانند آب انبار سردار کوچک، حاج کاظم، زنانه بازار، آقا،  حکیم و .... از جمله آب انبارهایی است که در محلات مختلف قزوین ساخته شده و هریک در نحوه ساخت و معماری با دیگری تفاوت هایی دارد که زیبایی آن ها را دوچندان می کند.

آب انبارها کم آبی قزوین را جبران می کردند

آب انبار سردار بزرگ منبع خوبی برای تأمین آب محله راه ری قزوین بوده است که یکی از ساکنان این محله در توصیف این آب انبار می گوید:  در گذشته که لوله کشی آب نبود شهروندان مجبور بودند برای تأمین آب مورد نیاز خود به قنات ها یا آب انبارها روی آورند.

مش یعقوب اودار باشی یکی از پیرمردان  این محله است که می گوید:  آب انبارها  جایی برای شست و شوی ظروف و رخت نبود. کم آبی و نبود لوله کشی آب در منازل موجب می شد تا ساکنان هر محله از آب انبارها به نحو احسن استفاده کنند. صرفه جویی در مصرف آب یکی از مهم ترین موضوعاتی بود که باید همه از آن تبعیت می کردند. از اول زمستان آب رودخانه ها به آب انبارها می‌ریخت و این  آب جمع آوری شده ذخیره مناسبی برای بهار و تابستان بود. از همین رو باید با رعایت اصول و صرفه جویی از آن استفاده می شد تا در 6 ماه نخست سال مردم با کم آبی مواجه نشوند.

او عنوان می کند: یک شخص  به نمایندگی از هر محله مسئول آب انبار بود که مبادا کسی آب را بیش از اندازه استفاده کند و یا ناخواسته آب را آلوده کند. او وظیفه نظافت فضای داخلی آب انبار را نیز داشت.  

به روایت مش یعقوب اگرچه یک آب انبار در بازار وجود داشت که مختص بانوان بود، اما از آب انبار ها به ویژه آب انبار سردار بزرگ هم بانوان هم آقایان استفاده می کردند و تنها مختص یک قشر از جامعه نبود. ضمن این که فضای خوبی برای دیدارها هم به حساب می آمد.

به هرحال اگر روزی یک بار هم برای آب آوردن به آن جا می رفتیم از همسایگان یا آشنایانمان را می‌دیدیم و این موضوع بر روحیه همه اثر مثبت می گذاشت و موجب تزریق نشاط به جان آدمیزاد می شد.

او به قنات ها هم اشاره می کند و می گوید: البته بیشتر خانه ها به ویژه اقشاری که مرفه تر بودند در خانه چاه آب داشتند. آب این چاه ها با همان سفره های زیر زمینی تأمین می شد؛ ولی با این وجود باز هم برخی از آن ها برای بردن آب به منزل، به آب انبارها سر می‌زدند. آب انبارها یک برنامه ریزی حساب شده برای تأمین آب مورد نیاز محله ها بود.

وی که برف سپید گذر عمر بر روی موها و محاسنش نشسته از حال و هوای خوب آن روزها نیز برایمان می گوید و از قزوین به عنوان یک مروارید گرانبها و ارزشمند یاد می‌کند که اکنون امانتی در دست جوانان است. او امید دارد که  از آن به خوبی پاسداری شود تا برای آیندگان نیز به یادگار بماند.

مش یعقوب می‌گوید:  به‌جز آب انبارها بناهای زیاد دیگری وجود داردکه قزوین را به یک شهر دیدنی تبدیل کرده است. اگر از آن ها بگذریم تعداد آب انبارها و قنات های موجود در این شهر آنقدر زیاد و چشم گیر است که هر کس به  عنوان گردشگر وارد آن شود می تواند هنر معماری و زیبایی بی بدیل دستان معماران قدیم را در آن نظاره گر باشد.

لازم است بدانیم که استان قزوین با ثبت بیش از یک هزار اثر تاریخی که ۱۲ درصد بناهای تاریخی کشور را شامل می شود در این زمینه در رتبه نخست کشوری قرار دارد که یکی از جاذبه های تاریخی و طبیعی استان، آب انبارهای آن است.

هم از تاریخچه و هم از فضای جذاب آب انبار سردار بزرگ گفتیم و هم پای حرف دل یکی از قدیمی های محله جنوب شهر و بافت تاریخی نشستیم.  هرآنچه از شگفتی های دست بشر در ساخت این آب انبار ها بگوییم کم است؛ اما شنیدن سخن بزرگان از حال و هوای آن روزها شیرینی این گفت و گو را دوچندان می کند.

 اگر فرصتی برای بازدید از دیار تاریخی و ماندگار قزوین داشتید حتما به آب انبارهای آن سری بزنید. که روح و جان آدمی در این مکان های تاریخی که نسل امروز از کارآیی آن‌ها تصوری ندارد، تازه می شود.  

تصاویر مرتبط